Over Paulo Freire

Paulo Freire (1921-1997) is bekend geworden door zijn boek Pedagogie van de onderdrukten (1970, Nederlandse editie: 1972), dat een inspiratiebron vormde voor progressieve sociaal werkers. Freire gaf met zijn denkbeelden stem aan de armen en zijn onderwijsmethoden boden een perspectief om mensen politiek bewust te maken. Zijn denkbeelden waren niet alleen toepasbaar in Freire’s geboorteland Brazilië, maar ze zijn, volgens een aanstormende generatie kritische sociaal werkers, te gebruiken in allerlei achterstandssituaties.

Onderwijs maakt mensen afhankelijk

Freire ontwikkelde zijn ideeën in een jarenlange praktijk als docent Portugees in het voortgezet onderwijs en het alfabetiseringswerk. Zijn denkbeelden werkte hij uit toen hij hoogleraar geschiedenis en filosofie van de pedagogiek werd aan de universiteit van Recife. Daar kwam ruw een einde aan toen hij in 1964 in de gevangenis belandde na een militaire staatsgreep en hij tenslotte voor vijftien jaar naar het buitenland werd verbannen.

Volgens Paulo Freire maakt onderwijs mensen van zich afhankelijk op dezelfde wijze als een bank dat doet. De leraar geeft zijn leerlingen een soort deposito's: tegoeden die je wel hebt, maar waar je niet aan mag komen. Leerlingen kunnen daar weinig anders mee doen dan deze op te stapelen. Dit 'bank-concept' weerspiegelt de maatschappelijke tweedeling tussen machtigen en kanslozen: de leraar weet alles en de leerlingen weten niets; de leraar spreekt en de leerlingen luisteren. Wie zich niet bereidwillig laat volstoppen, zal dus zogenaamd 'onontwikkeld' blijven. Hier raakt de kritiek van Freire aan die van zijn tijdgenoot Ivan Ilich (Deschooling Society, 1971).

Onderwijs in de taal van het volk

Volgens Freire kan opvoeding nooit neutraal zijn. Of ze is een instrument tot bevrijding van de mens, of ze is een instrument tot zijn knechting, zijn afgericht worden voor de onderdrukking. Het verschil wordt niet gevormd door de inhoud, ook niet door de goede wil van de docent, maar door de pedagogische werkwijze. Mensen zijn meer gemotiveerd te leren lezen als ze daardoor meer zicht krijgen op hun conflicten met hun machthebbers. Freire stuurde daarom onderwijzers er op uit die ter plekke de "politieke sleutelwoorden" dienden te ontdekken, zoals de "waterbron" die door de landeigenaar was afgesloten of de "schuld" die door de politie werd geïnd. Uitgaande van deze werkwijze leerden volwassenen in korte tijd lezen en schrijven. Freire noemde zijn methode educacion popular: onderwijs in de taal van het volk.

Bewustzijnsniveau bepaalt mogelijkheid tot bevrijding

Belangrijk is het onderscheid in vier bewustzijnsniveaus dat Freire maakt. 1) Mythisch bewustzijn; mensen ervaren zich als onmachtig. 2) Naïef bewustzijn; men weet wel dat men iets kan, maar men is er daarnaast van overtuigd een heleboel niet te kunnen. 3) Kritisch bewustzijn; een groeiend inzicht in de eigen mogelijkheden en van daaruit een relativering van de macht van anderen. 4) Politiek bewustzijn; het inzicht dat anderen dezelfde waarnemingen hebben en dus ook dezelfde problemen delen. Volgens Freire ‘bevrijdt niemand iemand anders noch bevrijdt iemand zichzelf, maar mensen bevrijden zich enkel samen, in verband met elkaar’.

In Nederland en Vlaanderen wordt Freire’s kritische pedagogiek vooral toegepast onder de noemer ‘exemplarisch’ of ‘ervarend’ leren, termen die ook centraal staan in het werk van de Duitser Oskar Negt. De methode leidde in de jaren zeventig tot een enorme opbloei van het politieke vormingswerk. Tegenwoordig is het woord ‘politieke’ overal geschrapt, maar de werkwijze: het aansluiten bij de ervaringswereld van mensen en het van daaruit ontwikkelen van handelingsperspectieven is inmiddels uitgegroeid tot een onbetwist pedagogisch uitgangspunt.

Dit artikel is eerder gepubliceerd op Canon Sociaal Werk en geschreven door Jos van der Lans, redacteur en initiatiefnemer van Canon Sociaal Werk.

 Op Canon Sociaal Werk vind je een verzameling van achtergrondinformatie, literatuur, studiemateriaal en beeldmateriaal over Paulo Freire.