Hoe open je de black box van samenlevingsopbouw?
Het inzichtelijk maken van effecten van samenlevingsopbouw is wel mogelijk! Opbouwwerker Wessel vertelt over het Effectenplein en ziet dat gezamenlijk optekenen van de buurtreis waardering geeft aan geleverde inzet.
Samenlevingsopbouw staat weer volop in de belangstelling. Maatschappelijke spanningen, polarisatie en aandacht voor preventie vanuit de sociale basis dragen eraan bij dat het stimuleren van verbinding tussen inwoners onderdeel is van menig beleidsplan.
Maar samenlevingsopbouw, in zijn diverse soorten, maten en benamingen (zoals community building of opbouwwerk), klinkt nogal eens (wat) abstract of ‘vaag’ voor buitenstaanders. Een collega elders in het land verwoordde het als volgt: ‘als het er niet is, merken bestuurders/gemeentes op dat ze iets missen en zijn ze geneigd in samenlevingsopbouw te investeren. Vervolgens kan onduidelijkheid over wat het oplevert een reden zijn dat stimuleren van samenlevingsopbouw als eerste sneuvelt, als er bezuinigd moet worden in de gemeentes.’
Traditionele meetinstrumenten
Het is algemeen bekend dat het inzichtelijk maken van opbrengst of meerwaarde van samenlevingsopbouw ingewikkeld is. Dat is niet gek want samenlevingsopbouw is niet makkelijk te meten met traditionele instrumenten. Hoe moeilijk het meten van individuele aanpakken ook is, deze zijn in ieder geval gemakkelijk af te bakenen rondom een gezin of persoon. Samenlevingsopbouw heeft veel minder duidelijke kaders en de effecten ervan zijn daarom ook moeilijker te volgen, of toe te rekenen aan een werkwijze.
Doelen vormen gaandeweg
Een kansrijke buurtaanpak verloopt bovendien niet volgens een vooropgesteld lineair stappenplan, maar ontwikkelt zich juist gaandeweg en is niet resultaatgericht maar procesgericht. Als je met het principe van eigenaarschap vanuit bewoners werkt, kan het proces een andere kant opgaan dan wat je van tevoren kunt bedenken. En dat is mooi, want zo bereik je juist doelen die je van tevoren niet ziet aankomen. Dat maakt het belangrijk om voldoende ruimte te geven aan een werkwijze waarbij ‘on de fly’ juist doelen bereikt worden!
Hoe breng je de verhalen en de effecten van het opbouwwerk en samenlevingsopbouw dan wel over het voetlicht?
Zichtbaar maken van de buurtreis
Samen met de aandacht voor samenlevingsopbouw groeide er de afgelopen jaren een behoefte aan eerlijke, inzichtelijke evaluatie van samenlevingsopbouw. Waar in individuele ondersteuning de ‘klantreis’ vaak centraal staat, pleiten wij voor het centraal zetten van de ‘buurtreis’: de reis die een gemeenschap aflegt. Vanuit deze gedachte ontwikkelden we het Effectenplein.
Het Effectenplein
Centraal in het Effectenplein staat wat de ervaren baten zijn voor de buurt, vanuit het perspectief van diverse betrokkenen. Denk daarbij aan actieve inwoners, sociaal werkers, ondernemers, wijkagent en natuurlijk de professional zelf. Er wordt een aanpak gekozen die in een buurt heeft plaatsgevonden. Dat kan van alles zijn; een buurtmoestuin, een ontmoetgroep, of een kookclub.
In een gesprek wordt het verhaal opgetekend van de betrokkenen. Dit gebeurt niet aan de hand van een vragenlijst, omdat die mogelijk te veel richting geeft. We werken samen aan een tijdlijn, letterlijk rond een ‘blanco’ vel. Met elkaar bepalen we een startpunt; wat de situatie in de buurt toen was. Vervolgens bespreken we hoe de reis vanaf daar is verlopen? De basis van de evaluatie is chronologie; een goede geheugensteun die aanzet tot eerlijkheid. We bespreken wat goed is gegaan, maar benoemen ook wat niet goed is gegaan. Door het maken van zo’n tijdlijn wordt ook de bijdrage van de beroepskracht zichtbaar.
Ervaring in onderzoek en opbouwwerk
Het Effectenplein is ontwikkeld vanuit een gezamenlijke behoefte van onderzoek en praktijk. Als gespreksleider heb ik de afgelopen jaren een aantal sessies van het Effectenplein begeleid. En elke sessie was bijzonder. Ervaren baten van betrokkenen en met name inwoners werden inzichtelijk. Bijvoorbeeld bij een evaluatie van een muziek-ontmoetgroep die wekelijks samen muziek maken en elkaar ontmoeten. In dit voorbeeld ging het om bewoners met een begeleidingsvraag, die meer contact wilden met anderen, meer structuur in hun leven wilden en samen muziek wilden maken om het leven meer kleur te geven. Tijdens dit evaluatiegesprek hoorden bewoners en andere betrokkenen wat ze voor elkaar betekend hebben. Dat levert energie en informatie op. Bovendien zijn bewoners in de lead als zij in gesprek zijn.
Black box openen
Het Effectenplein opent de black box van activiteiten rondom samenlevingsopbouw. Geeft duidelijkheid over welke stappen de opbouwwerker of community builder zet. Bijzonder is dat er ook stappen naar boven kunnen komen die voorheen impliciet waren. Zoals een voorbeeld van een opbouwwerker die geholpen heeft om een buurtmoestuin te realiseren. Tijdens de evaluatie bleek dat die in de aanloop extra stappen had gezet om betrokken partijen weer aan tafel te krijgen nadat die afgehaakt waren. Zonder deze stappen was de tuin er wellicht niet gekomen. En bij de realisatie van de tuin was dit niet expliciet benoemd. Dit voorbeeld laat zien dat het bij opbouwwerkactiviteiten kan lijken alsof een activiteit, zoals in dit voorbeeld een buurtmoestuin, ‘gewoon’ is ontstaan. Terwijl er achter de schermen in de tussentijd vaak stappen zijn gezet door een beroepskracht om, in dit geval, een buurtmoestuin te realiseren. Door het werken met het Effectenplein komt er ook meer aandacht voor het vakmanschap.
Aandacht voor vakmanschap
Het Effectenplein nodigt opbouwwerkers en community builders uit om hun bescheidenheid voor een keer los te laten en hun bijdrage aan buurtontwikkeling te belichten. Dat zijn ze niet gewend. In één van de sessies verbaasde een opbouwwerker zich erover dat zij eigenlijk meer had gedaan dan vooraf gedacht. De bewoners waren in de lead, maar zij bleek toch een onmisbare schakel.
Het Effectenplein kan ingezet worden in onderzoek rondom community building. De sessie wordt dan (mede) begeleid door onderzoekers. Zij voeren ook een analyse uit en benutten het instrument in combinatie met andere methoden. Dit gebeurt nu onder andere in een grootschalig onderzoek naar community building in 34 buurten, in opdracht van LSA en het Oranje Fonds.
Een ander spoor is het Effectenplein inzetten als intervisie tussen opbouwwerkers onderling. Om samen aandacht te besteden aan evaluatie en vakmanschap. Je tekent dan het verhaal van de buurt op, om hier samen van te leren en inzicht te krijgen.
