Flatpack democracy uit Engeland

De term flatpack democracy, of zelfbouw-democratie, verwijst naar de werkwijze van de lokale democratie in de Engelse stad Frome, die Bolkestein en Fennema hebben beschreven en geanalyseerd in hun boek Dorpspolitiek (2018). Deze werkwijze wordt op steeds meer plekken in Engeland toegepast. De auteurs laten zien dat de volgende ingrediënten een meerwaarde hebben voor de lokale democratie:

• Een districtenstelsel, zodat de mensen binnen een gemeente kunnen kiezen voor een kandidaat die namens een dorp of een kern in de gemeenteraad zit, en niet namens een politieke partij.
• Bewoners worden uitgenodigd om met voorstellen te komen voor de besteding van lokaal overheidsgeld. Over die voorstellen beslist uiteindelijk de gemeenteraad.
• De overheid faciliteert burgerinitiatieven binnen democratische randvoorwaarden met geld en ambtelijke ondersteuning.

Zelfbouw-democratie in Nederland

Nederland kent geen districtenstelsel, het kent wel burgerinitiatieven die kenmerken hebben van de zelfbouw-democratie die in Frome al bestaat. Zo oefent in Arnhem sinds 2014 het BewonersBedrijf Malburgen de zeggenschap uit over maatschappelijk vastgoed door een gemeentelijke verzorgingsflat in beheer te nemen. En in Tilburg verkregen in 2011 bewoners zelf eigendom van hun Wijkcentrum In de Boomtak door crowdfunding met wijkcertificaten.

Financiële vormen van participatieve democratie zijn budgetmonitoring – burgers bepalen zelf de beleidsdomeinen en stellen zelf hun eigen begroting – en burgerbegroting – de overheid stelt vooraf de kaders. Het betekent een omslag in het denken van zowel burgers als overheden: niet de overheid bepaalt de regels en beslist waar de publieke geldmiddelen naartoe gaan; de burgers doen dat. Amsterdam-Oost kende in 2012 in de Indische Buurt het eerste experiment met  budgetmonitoring. Het Noord-Veluwse Oldebroek was in 2015 de eerste gemeente in Nederland met een burgerbegroting. Ook in Emmen, Breda en Oss is het ingevoerd.

Impact

In Aerdenhout hebben inwoners van de Vondellaan het initiatief genomen voor een schoffelcomité om het gemeentelijk groen zelf te onderhouden. Al denken inwoners dat het de taak is van de gemeente om bijvoorbeeld het groen te onderhouden – zij betalen tenslotte belastingen – toch willen zij het zelf doen als er geen alternatief is. Zij ervaren namelijk een meerwaarde voor zichzelf: samen werken met de buurt aan een betere buurt; de buurt leren kennen; samen een community ontwikkelen; dat het een succes is, dat het – tot hun eigen verbazing – bijzonder goed loopt. In de Vondellaan kwamen zelfs toekomstige inwoners meedoen met het schoffelen. Als het flatpack-initiatief een levensvatbaar gremium is, dan is het een partner voor de gemeente. De gemeente spreekt niet meer tot de inwoners maar met de inwoners over zaken die hun aangaan.

Voorwaarden

Wat is er nodig in Nederland om iets vergelijkbaars als de flatpack democracy van Frome op touw te zetten?

• De gemeente moet de middelen hebben om een flatpack-democratie te ontwikkelen. De gemeente stelt zich op als een sociaal ondernemer die investeert in sociaal beleid. En op het moment dat het burgerinitiatief aan de gemeente het geld terugbetaalt dat de gemeente heeft geïnvesteerd, kan de gemeente dat geld weer in andere initiatieven investeren.
• Burgerinitiatieven moeten aan democratische voorwaarden voldoen. Het mag geen hobby worden of een bron van verrijking vormen voor slimme projectontwikkelaars die een buurtcomité oprichten die een flat gaat eisen die zij gaan bouwen. Waak ervoor dat de burgerinitiatieven geen kenmerken krijgen van het najagen van individueel eigenbelang. Juist om ruimte te maken voor burgers, moet je als overheid de baas zijn over de publieke ruimte en voor het algemeen belang zorgen. Initiatiefnemers die gefaciliteerd worden door de gemeente worden geacht verantwoording af te leggen voor de besteding van gemeenschapsgeld.

Geen inclusiviteit

Men werkt in een zelfbouw-democratie samen aan een buurttaak. Niet vanuit een behoefte aan een homogeen dan wel divers samengesteld en representatief initiatief, maar vanuit een buurtbehoefte. In die context moet de gemeente de inclusiviteit van superdiversiteit niet opleggen. Zij moet niet proberen mensen erbij te betrekken die geen behoefte hebben aan samenwerking in de buurt. De netwerken dijen vaak vanzelf uit als het doel leeft en het initiatief aanslaat. Het gaat om een getrapte ontwikkeling die start bij krachtige inwoners in een sterke positie. Het probleem van de lokale democratie is niet de diversiteit en inclusie in de buurt, maar de incongruentie tussen gemeentelijk beleid en de burgerbetrokkenheid. Welnu, dáár moet je wat aan doen. Een van de manieren is de zelfbouw-democratie. Het is geen oplossing voor alle problemen. Het is een nieuwe werkwijze. En hoe het met de samenhang van inwoners onderling zit in de buurtinitiatieven, dat weet je niet van tevoren. Je kunt het niet bedenken en vanuit een inclusie-sjabloon opleggen. Als buurten meer zelfvoorzienend zijn, houden de gemeenten meer geld over om aandacht te besteden aan inwoners in een kwetsbare situatie.

Dit is een ingekorte versie van het artikel ‘Flatpack democracy in Nederland: remedie voor meer burgerbetrokkenheid’ uit Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, nr 1, 2019. Mellouki Cadat-Lampe is senior adviseur democratische vernieuwing bij Movisie. Meindert Fennema is emeritus hoogleraar Politieke Theorie.