Ambtenarentrouw

Wie denkt dat Amsterdam een moderne stad is, moet eens kijken naar de eed die hoofdstedelijke ambtenaren afleggen. Punt 5 van die ambtseed luidt: ‘Ik ben loyaal ten opzichte van de bestuursorganen van de stad en het door hen vastgestelde beleid’. Nou wordt die soep vast niet zo heet gegeten als ze wordt opgediend: loyaal klinkt al ruimer dan gehoorzaam en er staat niet ‘loyaal aan…’ maar ‘loyaal ten opzichte van…’.

Toch is de Amsterdamse ambtseed heel wat strikter dan die in bijvoorbeeld de gemeente Den Haag, waar in de ambtseed de bestuursorganen helemaal niet ter sprake komen en de ambtenaar alleen maar hoeft te beloven dat hij niets zal stelen of weggeven, geen geheimen zal verklappen en ‘nauwgezet en ijverig’ zijn plicht zal vervullen.

Loyaal uitvoerder?

Is een ambtenaar een loyaal uitvoerder van het beleid van de gemeenteraad en het college van B&W? Of mag hij of zij ook zelf nog wat vinden en daarnaar handelen? Die kwestie speelt al sinds de uitvinding van de lokale overheid, maar is door de recente gemeenteraadsverkiezingen wel erg actueel.

Er wordt immers een nog grotere versplintering verwacht van het lokale politieke landschap dan momenteel al het geval is. De tijd dat één enkele partij of een overzichtelijke coalitie de gemeente bestuurde, lijkt voorgoed voorbij. En daarmee de tijd van een krachtig bestuursakkoord, dat door de ambtenaren alleen maar hoefde te worden uitgevoerd – en als ze daar geen zin in hadden, moesten ze maar ergens anders gaan werken.

Visie in plaats van details

Verdere fragmentatie van het lokale politieke landschap hoeft niet per se een ramp te zijn. Ook meer partijen kunnen immers met elkaar helder en uitvoerbaar beleid afspreken. Dat vergt echter wel dat die partijen anders met coalitieakkoorden omgaan: geen tot na de komma uitgewerkte plannen, maar een beperkt aantal globale, gedeelde ambities en de politieke wil om daar naar bevind van zaken invulling aan te geven. Niet alleen met de partijen in de oppositie, maar ook – en vooral! – met de samenleving.

Met zo’n vernieuwde manier van lokaal politiek bedrijven is de afgelopen raadsperiode her en der al aardig wat ervaring opgedaan, zoals de Raad voor het Openbaar Bestuur onlangs beschreef in ‘Nieuwe politiek, nieuwe akkoorden'.

Ambtenaren aan zet

Dat heeft consequenties voor de relatie tussen samenleving en ambtenaren. Naarmate het democratisch vastgestelde beleid van een gemeentelijke overheid minder partijpolitiek is, groeit de ruimte voor burgers, lokale ondernemers en bijvoorbeeld sociale professionals om er gaandeweg eigen invullingen aan te geven. In de praktijk dealen ze daarover doorgaans met ambtenaren, niet met raadsleden. Raadsleden zie je zelden, om ambtenaren kom je niet heen.

Rekbare loyaliteit

Ambtenaren die in die ruimte in de eerste plaats loyaal moeten zijn aan de ‘bestuursorganen van de stad en het door hen vastgestelde beleid’, raken onherroepelijk gefrustreerd. De burgers trouwens nog meer.

Nieuwe wegen in de lokale politiek komen er alleen als ambtenaren die loyaliteit oprekken. Een verstandige gemeenteraad geeft ze daarvoor de ruimte. Het is zoals de Groningse VVD-wethouder Joost van Keulen medio februari zei tegen een volle zaal ambtenaren in opleiding: ‘Jullie gaan niet voor de gemeente werken, maar voor de stad.’ Dat de Groningse ambtseed niet rept van loyaliteit aan de bestuursorganen, zal u vast niet verbazen.