Sociale basis is gebaat bij sturing

De inspiratie voor deze politieke verandering in Chili kwam van de Braziliaanse pedagoog Paulo Freire. Dankzij de steun van de toenmalige Chileense president Eduardo Frei kreeg Freire de mogelijkheid om via volwasseneneducatie intensief te werken aan het empoweren van de meest kwetsbaren in Chili.

Politiek bewustzijn

Onderwijzen is volgens Freire niets anders dan communiceren in dialoog en aansluiten bij wat mensen dagelijks bezighoudt. Centraal in zijn gedachtegoed staat de ontmoeting tussen mensen die in een dialoog op zoek gaan naar de waarde van wat zij weten en denken. Mensen ontdekken dan dat anderen hun problemen delen en er ontstaat het besef dat samen de werkelijkheid te beïnvloeden is.

Het leren staat bij Freire in het teken van het kunnen waarnemen van de eigen levenssituatie en de problemen daarbinnen, en daarvoor succesvolle oplossingen kunnen bedenken. Vaardigheden aanleren heeft geen zin als je deze niet kunt inzetten in je alledaagse leven. Het aansluiten bij wat mensen willen is daarom niet altijd genoeg en vraagt eerst meer bewustwording van de eigen situatie. Freire was van mening dat mensen pas kunnen meedoen in een samenleving als zij politiek bewustzijn hebben.

Samen in actie komen

Bewust zijn van je problemen en oplossingsrichtingen is niets waard als mensen niet in staat zijn om samen in actie te komen. Onderwijs dat niet leidt tot actie vergroot misschien wel ‘het weten’ maar daarmee krijg je nog geen verbetering van je situatie. Bijvoorbeeld ook zelfredzaamheid vraagt politiek bewustzijn. Dit biedt alertheid die nodig is om zowel als individu als onderdeel van een groep, jezelf te kunnen redden.

Toen Freire in 1969 vertrok uit Chili was er in een betrekkelijk korte tijd een proces georganiseerd dat tot doel had gemarginaliseerden sociale en politieke controle te geven over hun eigen leerproces om zo sociale veranderingen voor elkaar te krijgen. Dit alles heeft ertoe geleid dat president Allende in 1970 via democratische wegen gekozen kon worden. De boeren en boerinnen stemden niet meer wat hun patrón hen vertelde, maar wat henzelf het beste leek. Inmiddels waren velen ook politiek actief en onderdeel van de sociale revolutie die in Chili plaats vond. In 1970 schreef Paolo Freire, mede geïnspireerd door zijn Chileense ervaring, Pedagogie van de onderdrukten.

Freire laat ons zien dat sturing niet hetzelfde is als het leven voor mensen bepalen. Sturing kan bestaan uit het faciliteren van de onderlinge dialoog en kritische reflectie, zonder de uitkomst te bepalen

Freire in Nederland

Op het feministisch vormingswerk en vormingswerk voor jongeren in de jaren ’70  dat veel van Freire overgenomen heeft, is in Nederland geen sociale bevrijdingsbeweging op gang gekomen. Een veel gehoorde kritiek op de werkwijze van Freire is dat deze alleen van toepassing is als er sprake is van overduidelijke onderdrukking van de meerderheid door een minderheid.

Dat Nederland geen, of slechts verkapte vormen van onderdrukking kent, is een veel gehoorde visie. Laten we deze visie, hoe twijfelachtig ook, even voor waar aannemen. Dan nog kunnen we nog steeds heel wat leren van Freire. Bijvoorbeeld in geval van versterking van, wat in beleidstaal, de sociale basis genoemd wordt. De sociale basis, die wat van ons allen is voor ons allen. Wat we voor elkaar betekenen om gewoon fijn samen te wonen, wat we doen om problemen te voorkomen of die vroeg te signaleren. In kader van sociale basis wordt vaak gezegd: de kunst is om aan te sluiten bij wat er al gebeurt. Uiteraard moeten we aansluiten bij wat actieve burgers doen of willen doen. Maar dat is niet genoeg.

Paulo Freire

Verinnerlijkte onderdrukking

In veel gemeentelijke visies op de sociale basis wordt ingezet op onderlinge ontmoeting en advisering in wijken en buurten. Dit is echter te vaak een doel op zich en te weinig een middel om tot actie te komen zodat groepen hun levensomstandigheden collectief kunnen verbeteren. Het is geen empowerment.

Als iedereen in zijn eigen bubbel leeft, vraagt onderlinge ontmoeting meer sturing en ondersteuning. Ik weet dat sturing geven aan de sociale basis door bepaalde experts als onwenselijk wordt ervaren. Freire laat ons zien dat sturing niet hetzelfde is als het leven voor mensen bepalen. Sturing kan bestaan uit het faciliteren van de onderlinge dialoog en kritische reflectie, zonder de uitkomst te bepalen. Met andere woorden: burgers ondersteunen in het ontwikkelen van een politiek bewustzijn en actie.

Wat Paolo Freire ons bijvoorbeeld leert is hoe we juist de niet actieve burgers, of zelfs de zeer teleurgestelde burgers, kunnen activeren tot meedoen. Verinnerlijkte onderdrukking is collectief te doorbreken. Mensen kunnen uit hun apathie komen. Ze zijn in staat tot het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn en kunnen zowel collectief als individueel verbeteringen in hun leefwijze creëren.

Meer dan individuele ondersteuning

Zijn sociale professionals in Nederland wel in staat burgers te ondersteunen tot meer politiek bewustzijn? Sociale professionals, met name de bestuurlijke laag, zijn tegenwoordig te vaak sociaal ondernemers in plaats van sociale activisten. Hierdoor zijn ze meer bezig met het bewaken van hun neutrale positie en bestaanszekerheid dan present te zijn voor hen die steun nodig hebben. Maar soms zit hoop in een klein hoekje.

Dit blijkt bijvoorbeeld uit de Marie Kamphuis lezing ‘Op de barricaden?!’ die Margot Scholten uitsprak tijdens de Dag van de Sociaal Werker. Zij maakt daarin duidelijk waarom er meer nodig is van sociaal werkers dan individuele ondersteuning. Meer zelf- en samenredzaamheid is mogelijk, maar vraagt eerder meer sturing dan loslaten. De mantra dat als we maar aansluiten bij wat burgers willen, waar de energie zit, de sociale basis versterkt wordt, is mij te apolitiek en naïef.