Platform voor buurtontwikkeling

Zelfredzaamheid is toe aan herdefinitie

Een circulaire benadering waarbij waarde-verbruik plaats maakt voor waarde-creatie
Blog
afbeelding van Coen van der Heijde  
3 november 2017
Zelfredzaamheid is toe aan herdefinitie

Foto: Karina Espinoza (Flickr Creative Commons)

Coen van der Heijde pleit voor herdefiniëring van het begrip zelfredzaamheid. Hierbij put hij inspiratie uit het principe van de circulaire economie.

 

 

Nederland verandert in een samenleving waarin de bestaande machtsverhoudingen radicaal zijn omgegooid. Het besef groeit dat onze aarde de negatieve effecten van de economie, gericht op groei van welvaart, niet langer kan dragen. Ook binnen het welzijnssector worden de keerzijdes van een economische benadering steeds meer zichtbaar.

Van lineaire naar circulaire economie

We zijn in de voorfase van een transitie die de lineaire economie - een industrieel model, dat zich richt op welvaart, financiële groei en snelle doorstroom op basis van take-make-waste - transformeert in een circulaire economie. In deze nieuwe economie werken bedrijven met meerdere partijen zodanig samen dat zij bijdragen aan het oplossen van ecologische en maatschappelijke problemen. Zij geven prioriteit aan het waarde toevoegen aan mens en planeet boven het maken van klassieke winst. Daarnaast delen ze onderling de organisatorische verantwoordelijkheden en risico's. Het toevoegen van meerwaarde is gericht op waarde-behoud - in plaats van waarde-verbruik - die in de diepste zin het welzijn van de samenleving dient. Op dit moment ligt in de transitie het accent nog vooral op duurzaam produceren, de sociale kant is vooralsnog onderbelicht.

Transitie in het sociaal domein

Ook in het welzijn is een transitie gaande. Het is een reactie op de crisis in de verzorgingsstaat en de noodzaak om te bezuinigingen. Het is een transitie waarbij verantwoordelijkheden van het Rijk zijn overgedragen aan de lokale overheden, die - op hun beurt - deze verantwoordelijkheden vertalen naar wijken en buurten. Volgens beleidsstukken staat binnen deze transitie de burger centraal. De credo's zijn o.m. participatie, medezeggenschap van burgers en zelfredzaamheid.

'Het begrip zelfredzaamheid verloor haar oorspronkelijke betekenis'

Vervreemding van zelfredzaamheid

Net als in de jaren negentig staat zelfredzaamheid wederom centraal. Echter, in de jaren negentig van de vorige eeuw is de inhoud van het begrip zelfredzaamheid geherdefinieerd.

Die tijd werd gekenmerkt door het gedachtegoed dat de mens een zelfstandige ondernemer van het eigen leven is en dat ging gepaard met afnemende sociale zekerheid. Het begrip zelfredzaamheid werd toentertijd ingebed in een neoliberaal kader dat zich met name op economische zelfstandigheid van het individu richtte. Het accent verschoof van welzijn van mensen naar welvaart.

Het begrip zelfredzaamheid verloor daardoor haar oorspronkelijke betekenis, die meer van doen had met zelfontplooiing. Door deze vervreemding werd de kloof met medezeggenschap, een van de pijlers van zelfredzaamheid, vergroot. De nieuwe invulling van zelfredzaamheid had een verstikkende uitwerking op de zelfbeschikking van het individu.

Traditionele instellingen

Deze periode heeft ook invloed gehad op de wijze waarop organisatievormen in zorg en welzijn zich hebben ontwikkeld. De lineaire economie was ook in welzijnsland toonaangevend, waardoor de sector getekend werd door mechanismes die binnen de economie gangbaar waren. Denk aan een top-down organisatiestructuur en een organisatie-centrische blik gericht op marktwerking.

We zien in deze tijd hoe de focus verschuift van belangen van burgers naar organisatiebelangen. Door de terugtredende overheid nam bij de zorg- en welzijnsinstellingen de behoefte toe aan controle, risicobeleid en dwang en drang. Het gevolg was: toenemende bureaucratie en regelgeving en een sterke nadruk op ‘het zich verantwoorden’. Dit bood nauwelijks ruimte voor innovatie. Integendeel, het smoorde de professionaliteit en vindingrijkheid van uitvoerende medewerkers.

De huidige gemeentelijke decentralisatie vertaalt deze organisatie-centrische vormen nu veelal naar wijk- of gebiedsniveau. Dat is geen innovatie, maar een watervaleffect waarbij structuren en verhoudingen van bovenaf doorsijpelen naar lagere niveaus van de samenleving.

'Het huidig debat blijft oneindig hangen in de vraag naar het ‘hoe?’'

Bestaande verhoudingen

Er is veel debat over de vernieuwing binnen het sociaal domein als gevolg van de decentralisaties. Dit leidt echter slechts in beperkte mate tot een praktische visie. Innovatie is namelijk ontregelend. Wil je werkelijk innoveren dan moet je het lef hebben om grenzen te verkennen, ze soms te overschrijden en zaken echt anders aan te pakken. Innoveren is namelijk wat anders dan renoveren van de bestaande verhoudingen. Het huidig debat blijft oneindig hangen in de vraag naar het ‘hoe?’, omdat we niet het risico durven nemen om de bestaande verhoudingen aan te tasten.

Circulaire zelfredzaamheid

Om het praktische proces te stimuleren, lijkt het ontschotten van de transities zinvol. Een kruisbestuiving die de deur opent naar de bevrijding van ongebruikte talenten, van ideeën en van potentieel, zodat burgers waardering gaan ervaren en weer (zelf)vertrouwen kunnen ontwikkelen.

De noodzaak is groot om het begrip zelfredzaamheid te herdefiniëren met een circulair economische ‘bril’ op. Zelfredzaamheid komt zo weer in de buurt van zijn oorsprong: de herstellende (eigen) kracht van zelfontplooiing en zelfbeschikking van waaruit medezeggenschap en participatie nieuwe betekenis krijgen.

De burger wordt niet meer als object gezien, maar als een gelijkwaardige partner waarmee in sociaal ondernemerschap wordt samengewerkt. Een samenwerking vanuit solidariteit die accent legt op welzijnsbeleving, niet op welvaart. En met waarde-creatie als doel. Namelijk: een deel van de ‘winst’ terug laten vloeit naar straat, buurt en regio.

Er is durf nodig om in de traditionele context - waarin we ons nog bevinden - pioniers te steunen in hun pogingen routes te verkennen die kunnen leiden naar de ‘circulaire’ stip op de horizon. Inzet voor onze aarde kan nu eenmaal niet zonder inzet voor elkaar!

Coen van der Heijde is associé van Pulsar Partners B.V. en voormalig pastor te Groningen. Met een van zijn ideeën doet Van der Heijde op dit moment mee aan de Groningse Ondernemers Challenge.

Lees meer over:

Lees meer: