Werken vanuit empowerment

De opdracht van sociaal werk is om de kwaliteit van leven van individuen en groepen te bevorderen. Een manier om dat vermogen te versterken, is ‘empowerment’. Een benadering - géén methodiek - die draait om de dubbele betekenis van het woord ‘power’. Het gaat zowel om kracht als macht en kent drie dimensies, zoals Jacobs en Van Regenmortel (2008, 2009) stellen.

Drie dimensies

• De eerste dimensie is de kracht van binnenuit: het onder ogen zien en aanspreken van eigen kwaliteiten, het geloof in eigen vaardigheden en mogelijkheden. Maar ook het vertrouwen en de wil om de persoonlijke situatie te beïnvloeden.
• De tweede dimensie heeft betrekking op het mobiliseren van informele hulpbronnen in eigen omgeving, zoals sociale steun van familie, vrienden of buren of de kracht van zelforganisatie en lotgenotencontact.
• Gezamenlijk dragen de eerste twee dimensies bij aan de derde dimensie, de macht en invloed om veranderingen in de samenleving door te voeren, beslissingen te nemen, en wet- en regelgevingen te beïnvloeden. Ook de toegang tot hulpbronnen en voorzieningen behoren hiertoe.

De drie dimensies van empowerment versterken elkaar als de persoonlijke en collectieve kracht en kwaliteiten van personen en groepen worden omgezet in macht en invloed op een breder sociaal, maatschappelijk en politiek vlak.

Empowerment heeft ook betrekking op de persoonlijke verhouding tot kwetsbaarheid of beperking.

Kritisch bewustzijn begint met reflectie

Eén van de grondleggers van empowerment is de Braziliaanse pedagoog Paolo Freire. Freire was ervan overtuigd dat een kritisch begrip van armoede, onderdrukking, economische en historische factoren een voorwaarde is om positieve verandering te initiëren. Empowerment heeft volgens Freire niet alleen betrekking op maatschappelijke omstandigheden maar ook op de persoonlijke verhouding tot kwetsbaarheid of beperking. Of iemand die armoede lijdt bijvoorbeeld in een sociaal isolement terechtkomt, is daarnaast niet alleen een kwestie van inkomen, maar heeft ook met allerlei andere maatschappelijke, culturele en persoonlijke zaken te maken.

Om meer macht te krijgen over je eigen beperking of kwetsbaarheid is het - aldus Freire - essentieel dat je jezelf los leert te zien van je beperking of kwetsbaarheid. Daarvoor is reflectie nodig. Die reflectie begint met zelfonderzoek naar wat je zou willen veranderen aan die delen van je leven waar ziekte of beperking de overhand heeft.

Reflectie betekent stilstaan bij wat je meemaakt, om meer inzicht te krijgen in wie je bent en je mogelijkheden

Reflecteren is moeilijk

Als je onderscheid weet te maken tussen de bestaande situatie en de mogelijke situatie, krijg je meer inzicht in maatschappelijke context én in je eigen mogelijkheden, waardoor je tevens de macht van anderen leert relativeren. Door dit ‘kritische bewustzijn’ ontwikkel je een beter begrip van armoede, onderdrukking en marginalisering. En dat is op zijn beurt een noodzakelijke voorwaarde voor maatschappelijke verandering.

Reflectie betekent in wezen stilstaan bij wat je meemaakt, om meer inzicht te krijgen in wie je bent en je mogelijkheden. Dat geldt voor ieder mens en dus ook, en misschien wel juist voor de sociaal werker. Hij moet telkens opnieuw naar zichzelf, kennis en ervaring terugkeren om te kunnen herkennen wat er aan de hand is, of en waar aangrijpingspunten voor verandering liggen en hoe hij met zijn cliënt het beste kan samenwerken.

Reflecteren is moeilijk en vraagt veel van sociaal professionals. Het betekent dat ze op basis van verschillende soorten kennis, tussentijdse overwegingen en voortdurende bijstellingen moeten zien te komen tot alternatieve handelwijzen.

Een timmerman heeft een hamer, een schilder een palet, een verpleegkundige een infuus, maar wat heeft een sociaal werker? Een geitenwollen sok?

Opdracht bepaalt de identiteit

Opleidingen sociaal werk leren (aankomende) professionals al jaren dat ze uniek zijn omdat ze in tegenstelling tot andere beroepskrachten hun eigen gereedschap zijn. De gedachte hierachter is dat andere beroepsgroepen een representatief gereedschap hebben en sociaal werk niet. Een timmerman heeft een hamer, een schilder een palet, een verpleegkundige een infuus, maar wat heeft een sociaal werker? Een geitenwollen sok?

De nog vaak gehoorde opvatting dat de sociaal werker vooral zijn eigen gereedschap is, doet geen recht aan wat sociaal werk is en zou moeten zijn. Freire had het nooit over sociaal werkers als gereedschap, hij sprak over pedagogische werkwijzen, kritisch bewustzijn, onderwijs in de taal van het volk of over het voeren van dialoog.

In wezen wordt de identiteit van de sociaal werker bepaald door zijn opdracht. Een opdracht die door de empowerment-benadering is vertaald in een nadruk op het versterken en verbinden van personen, organisaties en groepen in de samenleving, zie ook Van Regenmortel. Om empowerment te realiseren, behoren de doelen - die burgers zelf wensen te realiseren - centraal te staan en dient de aandacht vooral uit te gaan naar samenwerken en verbinden.

Verbeeldingskracht

Dat brengt me meteen op een andere reden waarom we afstand moeten nemen van het idee dat de sociaal werker zijn eigen gereedschap is. Het staat namelijk de samenwerking met andere beroepen in de weg. Freire vond dat sociaal werkers die ervan overtuigd waren dat ze over een bijzondere expertise beschikken, en die verdedigden tegenover andere beroepskrachten, zichzelf regelrecht compromitteerden.

Een van de voorwaarden om samen te kunnen werken met bijvoorbeeld bewoners, vrijwilligers, cliënten, andere professionals, ambtenaren en politieagenten is dat je je als sociaal werker kunt verplaatsen in anderen. Dat je oog hebt voor wat je aan die anderen bindt en waarin je van ze verschilt. Die verbeeldingskracht, gecombineerd met het vermogen om binnen je eigen groep zo te communiceren dat je uit de ‘bubbel’ van je eigen kringetje raakt en relaties opbouwt met mensen die niet tot je eigen groep behoren, noemt Lichterman sociale reflexiviteit.

Met sociale reflexiviteit, een vorm van reflectie die de sociale factoren van het beroep incorporeert, kunnen we sociaal werk voorzien van een bespiegeling die past bij het werken vanuit empowerment.

Ik wil er voor pleiten om de individuele reflectie, al jarenlang usance in het sociaal werk, aan te vullen met sociale reflexiviteit. Dat is actueler dan ooit, in een samenleving waar, zo waarschuwde de directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau Kim Putters onlangs nog, groepen steeds verder van elkaar afdrijven en de focus op de eigen groep steeds sterker wordt.

Lilian Linders is lector Empowerment en Professionalisering aan Hogeschool Inholland. Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken en is gebaseerd op de lectorale rede van Lilian Linders.