Platform voor buurtontwikkeling

Van sociaal functioneren naar menselijk floreren

De capability-benadering als kritische vriend van het sociaal werk
Artikel
afbeelding van Jeroen Gradener  
13 september 2018
Make art not money

Foto: Martin Broek (Flickr Creative Commons)

Volgens de capability-benadering hebben armen niet zozeer gebrek aan geld maar aan kansen om gelijkwaardig te kunnen deelnemen aan de samenleving. Creatieve vormen als theater kunnen een sleutel zijn.

 

Tijdens een nieuwsitem van EenVandaag van vorig jaar valt de kijker midden in een repetitie van het ZID Theater in de Kolenkitbuurt te Amsterdam. Het onderwerp van de repetitie is de schijnbaar onoverbrugbare kloof tussen kopers en huurders in voormalige Vogelaarwijken. Net als elders experimenteren stedenbouwers ook hier met het aantrekken van hoger opgeleide gezinnen door betaalbare koopwoningen aan te bieden. Maar die nieuwe, frisse middenklasse lijkt niet zozeer een remedie als wel een bevestiging van het stigma van kansenarmoede voor de oorspronkelijke bewoners.

In een oefenruimte cirkelt een groep deelnemers van gemengde komaf met gespreide armen naar elkaar toe en van elkaar af. Kort daarvoor vertelde een jonge huiseigenaar nog dat ze nauwelijks contact heeft met de buurt. Dit lijkt op de klacht van een oorspronkelijke Kolenkitter van Marokkaanse afkomst dat het de afgelopen jaren alleen maar minder gezellig is geworden in de buurt. En dit terwijl mensen juist ‘graag wat voor de buurt willen betekenen’, aldus een hoopvolle deelnemer aan de repetities in het ZID Theater. Even later neemt hij samen met zijn buurtgenoten in een kring deel aan een opwarmingsoefening. Het gaat wat onwennig, de verlegenheid is zichtbaar. Hoog- en laagopgeleid samen, dat gaat niet vanzelf.

Armen hebben geen gebrek aan alleen geld, maar aan kansen om in gelijkwaardigheid te kunnen deelnemen aan de samenleving

Gelijkwaardigheid en kansen

Maar het is juist in die soms wat onwennige ontmoeting zoals in het ZID Theater, waarin volgens de grondlegger van de capability-benadering, Amartya Sen misschien niet zozeer de door beleidsmakers gewenste sociale mobiliteit van de kansarmen, maar wel de sleutel tot een groter gevoel van welzijn in de buurt zou kunnen liggen. In zijn baanbrekende onderzoek naar armoede (Sen 1981) in onder andere Bengali, ontdekte hij dat armen niet alleen gebrek hadden aan geld, maar aan kansen om in gelijkwaardigheid te kunnen deelnemen aan de samenleving. Dat onvermogen schreef hij toe aan het gebrek aan capabilities: mogelijkheden die mensen hebben om bronnen in de samenleving, zoals onderwijs, gezondheidszorg, werk, of vervoer en cultuur, te kunnen benutten om dingen te doen en te zijn die door hen als waardevol worden gezien.

Met de nadruk op gelijkwaardigheid en kansen resoneert de capability-benadering met de kritische en emancipatorische traditie van het sociaal werk zoals dat onder anderen door Jane Adams en later Saul Alinsky werd ontwikkeld. Tegenover de wat paternalistische en meritocratische tendens om onwelzijn te zien als het gevolg van individueel falen, zet Sen het ontbreken van vrijheid en keuzemogelijkheden. Sen stelde in 1992: ‘Sociale arrangementen zouden moeten worden geëvalueerd naar de mate waarin ze ongelijkheid wegnemen.’ Hierbij hoort ook een stem geven aan mensen in precaire situaties, om over hun eigen schaduw van kansenarmoede heen te springen en zichzelf een leven voor te stellen waarin ze dezelfde kansen hebben als andere mensen. In die lijn lanceerde Margot Scholte in haar Marie Kamphuis Lezing (2018) onlangs Sociale Actie Nieuwe Stijl om de structurele oorzaken van sociale problemen meer aandacht te geven binnen het sociaal werk.

Vrijplaats voor zingeving

Maar zoals Isaiah Berlin (1969) in zijn essay ‘Two concepts of liberty’ vaststelde: ‘De mens leeft niet van strijd alleen.’ Volgens deze filosoof zoekt de mens ook naar zingeving van het bestaan, naar mogelijkheden om zichzelf te realiseren. Dat vraagt soms om het doorbreken van hun sociale status quo.

Het ZID Theater biedt die mogelijkheden en is in die zin een mooi voorbeeld van een sociaal arrangement dat indachtig Sen ook de ongelijkheid tussen mensen wegneemt. Het is een soort vrijplaats waar mensen met verschillende achtergronden nieuwe vormen vinden om tot elkaar te komen. Volgens een groep capability-theoretici biedt dit soort creatieve werkvormen in groepsverband de mogelijkheid om los te komen van ‘voorspelbare banden tussen ras, klasse, sekse-identiteit, en moedertaal. Individuele en collectieve kunstprojecten nodigen uit tot zelfexpressie. Op deze manier biedt het denken vanuit capabilities dus handvatten om de soms zeer hardnekkige sociale status quo te doorbreken.

Voorstellingsvermogen

De capability-benadering informeert sociaal werkers echter ook over wat zij aan de zijde van het individu kunnen doen. Als de stress van het in armoede verkeren het moeilijk maakt om verstandige lange-termijnbeslissingen te nemen, is het belangrijk om te ondersteunen bij het overwegen van alternatieve realistische opties. Ook kan het opgroeien te midden van sociale en financiële problemen de ontwikkeling van eigenwaarde bij jongeren zo beschadigen dat zij zich überhaupt niet kunnen voorstellen dat ze een wenselijke of waardevolle toekomst kunnen opbouwen, laat staan dat ze aspiraties ontwikkelen in die richting.

In de capability-literatuur wordt dan gesproken van zogeheten adaptieve preferenties: je stelt je voorkeuren over het leven onbewust bij aan wat jouw situatie toelaat, en niet aan wat redelijkerwijs daadwerkelijk mogelijk is. Als mensen zich op deze wijze uit eigen beweging neerleggen bij hun situatie, is het van belang om het voorstellingsvermogen in verbinding met anderen zodanig te prikkelen dat daarmee het eigen perspectief kan verschuiven naar een mogelijk waardevol leven.

Door speels om te gaan met beelden van een alternatieve werkelijkheid, worden bestaande patronen uitgedaagd

Verbeelding

Juist in het ruimte geven aan het ontwikkelen van de verbeelding, zowel collectief als individueel, bieden kunst en cultuur bijzondere mogelijkheden. Door speels te leren omgaan met beelden van een alternatieve werkelijkheid of te ervaren hoe het is als je in een andere werkelijkheid zou stappen, worden bestaande patronen van oorzaak-gevolg en wie verantwoordelijk is voor de situatie uitgedaagd.

Creatieve middelen, zoals het ZID Theater, kunnen op een speelse manier de status quo doorbreken. Want paradoxaal genoeg is het soms juist de bureaucratische regeldruk die mensen belemmert in plaats van ondersteunt om het leven te leiden dat ze graag willen en zouden moeten kunnen leiden.

Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken en is geschreven in samenwerking met Erik Jansen

 

Lees meer: