Kracht van het leren en creëren vanuit de eigen ervaring

Tijdens de conferentie ‘Empowerment - naar een sterke sociale basis!’ die op 10 november plaatsvond, werd gezocht naar nieuwe handelingskaders om het sociale weefsel in buurten en dorpen te versterken. Een van de aangedragen perspectieven is educatión popular, gedachtegoed van de Chileense Paulo Freire. 

Stem van de armen

Paulo Freire (1921-1997) is bekend geworden door zijn boek Pedagogie van de onderdrukten (1970, Nederlandse editie: 1972), dat een inspiratiebron vormde voor progressieve sociaal werkers. Freire gaf met zijn denkbeelden stem aan de armen en zijn onderwijsmethoden boden een perspectief aan mensen om politiek bewust te worden. Zijn denkbeelden waren niet alleen toepasbaar in Freire’s geboorteland Brazilië, maar volgens een aanstormende generatie kritische sociaal werkers zijn ze te gebruiken in allerlei achterstandssituaties.

Onderwijs maakt afhankelijk

Freire ontwikkelde zijn ideeën in een jarenlange praktijk als docent Portugees in het voortgezet onderwijs en het alfabetiseringswerk. Zijn denkbeelden werkte hij uit toen hij hoogleraar geschiedenis en filosofie van de pedagogiek werd aan de universiteit van Recife. Daar kwam een abrupt einde aan toen hij in 1964 in de gevangenis belandde na een militaire staatsgreep en hij uiteindelijk voor vijftien jaar werd verbannen naar het buitenland.

Transformatie van de machtsverhoudingen is de eerste stap naar sociale verandering 

Volgens Paulo Freire maakt onderwijs mensen afhankelijk op eenzelfde wijze als een bank dat doet. De leraar geeft zijn leerlingen een soort deposito's: tegoeden die je wel hebt, maar waar je niet aan mag komen. Leerlingen kunnen daar weinig anders mee dan deze op te stapelen. Dit 'bank-concept' weerspiegelt de maatschappelijke tweedeling tussen machtigen en machtelozen: de leraar weet alles en de leerlingen weten niets; de leraar spreekt en de leerlingen luisteren. Wie zich niet bereidwillig laat volstoppen, zal dus zogenaamd 'onontwikkeld' blijven.

Educación popular: leren in de taal van het volk

Volgens Freire kan opvoeding nooit neutraal zijn. Ze is òf een instrument tot bevrijding van de mens, òf ze is een instrument tot zijn knechting (afgericht worden voor de onderdrukking). Het verschil wordt niet gevormd door de inhoud. Ook niet door de goede wil van de docent, maar door de pedagogische werkwijze.

Mensen zijn meer gemotiveerd om te leren lezen als ze daardoor meer zicht krijgen op hun conflicten met hun machthebbers. Freire stuurde daarom onderwijzers erop uit om op de plek waar ze werkten de ‘politieke sleutelwoorden’ te ontdekken. Denk aan woorden als ‘waterbron’ die door de landeigenaar was afgesloten of ‘schuld’ die door de politie werd geïnd. Dit waren woorden die de mensen hielpen zich onafhankelijk(er) te maken. Uitgaande van deze werkwijze leerden volwassenen in korte tijd lezen en schrijven. Freire noemde zijn methode educación popular: onderwijs in de taal van het volk.

Bewustzijnsniveau bepaalt mogelijkheid tot bevrijding

Binnen educación popular is het onderscheid dat Freire maakt in vier bewustzijnsniveaus belangrijk:

1) Mythisch bewustzijn: mensen ervaren zich als onmachtig;

2) Naïef bewustzijn: men weet wel dat men iets kan, maar men is er ook van overtuigd een heleboel niet te kunnen;

3) Kritisch bewustzijn: een groeiend inzicht in de eigen mogelijkheden en van daaruit een relativering van de macht van anderen;

4) Politiek bewustzijn: het inzicht dat anderen dezelfde waarnemingen hebben en dus ook dezelfde problemen delen.

Volgens Freire  bevrijden mensen zich enkel samen, in verband met elkaar

In Nederland en Vlaanderen wordt Freire’s kritische pedagogiek vooral toegepast onder de noemer ‘exemplarisch’ of ‘ervarend’ leren. Dit zijn termen die ook centraal staan in het werk van de Duitser Oskar Negt. De methode leidde in de jaren zeventig tot een enorme opbloei van het politieke vormingswerk. Hier lees je bijvoorbeeld hoe opbouwwerk antwoord biedt op sociale ongelijkheid.

Tegenwoordig is het woord ‘politieke’ overal geschrapt, maar de werkwijze van Freire - het aansluiten bij de ervaringswereld van mensen en het van daaruit ontwikkelen van handelingsperspectieven - is inmiddels uitgegroeid tot een onbetwist pedagogisch uitgangspunt.

Dit is een aangepaste versie van het artikel dat hier al eerder verscheen. Het is oorspronkelijk geschreven door Jos van der Lans voor Canon Sociaal Werk.