Hoe hou je ruimte vrij in een steeds vollere stad?

Middenin het snel veranderende Amsterdam Noord ligt op één van de meest centrale plekken een groene, vrije ruimte aan het water. Lange tijd lag dit terrein braak en werd er onder de grond druk gebouwd aan de befaamde Amsterdamse Noord/Zuid lijn. Maar sinds enige tijd is het hekwerk weg en valt, bij het oversteken van de sluis richting het IJplein, meteen een ronde buurttafel van tien bij tien meter op.

Deze Gallische tafel is een initiatief van buurman Jasper om grotere groepen mensen uit de buurt samen te brengen. Iets verderop leven de viervoeters zich uit op speeltoestellen naar het idee van Sanne en haar hondje Fitz, terwijl naast deze hondenspeeltuin kinderen timmeren in de huttenbouwwerkplaats van Ahmed en Marianne. 

Welkom bij Buurthaven!

Mooibouwers 

Na meer dan tien jaar als bouwterrein te zijn gebruikt, kwam dit centraal gelegen stukje grond eindelijk vrij. Deze uitgestrekte, open plek verbindt verschillende wijken in Amsterdam Noord en leent zich uitstekend voor als ontmoetingsruimte voor de omwonenden. Als Stichting Placemakers kregen we de kans om te verkennen hoe dit stukje braakliggend terrein zich nuttig kan maken voor de buurt. Met buurtbewoners en -organisaties zijn we fysieke initiatieven gaan opzetten om te laten zien welke potentie deze ongebruikte grond heeft.
 
Bij Buurthaven geven de bewoners zélf invulling aan de openbare ruimte door initiatieven te organiseren en deze te beheren. Zo vind je op de Mooibouwborden van Arthur en Yasser van sociaal artistiek museum alle buurtideeën en kun je je eenvoudig aansluiten, meehelpen of deelnemen. Zoals bijvoorbeeld bij de tijdelijke moestuin van Nancy en Michel waar je ook de fijne kneepjes van het vak leert in de Moestuinschool.

Aanvankelijk zou Buurthaven voor krap twee jaar zijn, maar we hebben ondertussen gehoord dat het mag blijven tot 2026.

De buurt meekrijgen

In eerste instantie wilde de gemeente dit terrein tijdelijk ‘teruggeven aan de buurt’. Als Placemakers gingen we met veel energie aan de slag, maar stuitten al snel op ‘oud zeer’ dat nog leefde onder een aantal omwonenden. Zij hadden jarenlang last gehad van de bouwwerkzaamheden en onzekerheid met betrekking tot bebouwing van hun eigen woonomgeving. In ons enthousiasme en met het idee dat het terrein maar twee jaar beschikbaar zou zijn, zijn we iets te snel gegaan waardoor er bezwaar kwam uit deze hoek. 

‘Als Placemakers gingen we met veel energie aan de slag, maar stuitten al snel op ‘oud zeer’ dat nog leefde onder een aantal omwonenden.’

Achteraf gezien hadden we in deze fase van planvorming meer in gesprek met de buurt kunnen gaan. De selectie van initiatieven hadden we meer in samenspraak met omwonenden kunnen doen. We hadden bijvoorbeeld met een voucher langs de deuren kunnen gaan, een online poll of een bijeenkomst kunnen organiseren waar de initiatiefnemers hun ideeën konden pitchen en het publiek haar favorieten kon kiezen. 

Toen de eerste initiatieven eenmaal van de grond kwamen, verdween steeds meer weerstand. Door nieuwe leven op deze plek, werd deze plek positiever ervaren en groeide het gevoel van eigenaarschap over het terrein. Dat merken we in alles wat de buurt doet: van het terrein schoon houden, via vrijwilliger zijn tijdens de evenementen tot zelfstandig bomen snoeien of planten. 

Traag, trager, traagst

Wie openbare ruimte zegt, zegt echter ook omgevingsvergunningen. Dat was onze tweede obstakel. Vergunningprocedures zijn belangrijk om ervoor te zorgen dat er zorgvuldig wordt omgegaan met ruimte en dat verschillende stemmen worden gehoord. Maar met voorbereiding van de aanvraag, het doorlopen van de procedure (6 weken) plus eventuele verlenging (8 weken) en een bezwaar periode (nog eens 6 weken), ben je al snel ruim een half jaar verder. 

Bewoners moeten dus relatief lang wachten voordat ze van start kunnen met hun plannen. Dat is behoorlijk killing voor het enthousiasme van bewoners die zich vrijwillig inzetten. Bij Buurthaven zorgde Placemakers voor dit stukje en bleef de ambtelijke procedure bewoners grotendeels bespaard. 

Aangezien initiatieven en bezoekers van Buurthaven hier uiteindelijk meerdere jaren plezier van kunnen hebben, loonde het om dit proces aan te gaan. Voor initiatieven die korter dan twee jaar kunnen bestaan, werpt het echter nauwelijks vruchten af om een aanvraagprocedure aan te gaan. Er blijft dan gewoonweg te weinig tijd over voor de initiatieven om op gang te komen. Als gemeenten (tijdelijke) buurtinitiatieven willen stimuleren, dan is het zinvol om te onderzoeken hoe vergunningsprocedures kunnen worden versneld zonder in te boeten op inspraak. 

De manier waarop tijdens de coronacrisis terrasuitbreiding mogelijk werd gemaakt in Amsterdam, zien wij als inspiratie voor dit probleem. Horecaondernemers moesten toen in hun vergunningsaanvraag aantonen dat zij overleg hadden gevoerd met de buurt en rekening hielden met andere belangen. Ook zorgde de gemeente voor efficiënte besluitvorming zodat binnen korte tijd veel aanvragen konden worden verwerkt.

Huisregels

Terug naar ons initiatief. Nadat de vergunningen rond waren, gingen de bewoners enthousiast aan de slag met de Gallische tafel, de hondenspeeltuin en de moestuin. En zo kwam de volgende obstakel naar boven drijven: wie is er eigenlijk aansprakelijk als je met elkaar in de openbare ruimte aan de slag gaat? 

Voor Buurthaven was dit een lastige zoektocht. Initiatiefnemers zelf kunnen namelijk geen verzekering afsluiten, daarvoor moet je een rechtspersoon zijn. Daarom hebben we uiteindelijk gekozen voor een mengvorm waarin Placemakers als stichting aansprakelijk was (en dus goed verzekerd) en is het beheer overgedragen aan de initiatiefnemers. De gemeente blijft aansprakelijk voor de openbare ruimte rondom alle initiatieven. 

‘Samen met de initiatieven hebben we een risicoanalyse gemaakt en huisregels opgesteld… zo zorg je voor een eerlijke verdeling van risico’s.’

Naast een goede verzekering, hebben we samen met de initiatieven ook een risicoanalyse gemaakt en huisregels opgesteld die we monitoren. Door deze vast te leggen in contracten tussen een organisatie (zoals Placemakers in dit geval) en initiatieven, zorg je voor een eerlijke verdeling van risico’s.

Als een kindje zich dan toch bezeert tijdens het timmeren of een hondje een toestel kapot maakt, kan het zijn dat Placemakers aansprakelijk wordt gesteld. Maar aangezien er huisregels zijn opgesteld, is het uiteindelijk aan de verzekering om te bepalen wie er daadwerkelijk aansprakelijk is: onze stichting, de ouders van het kind of de eigenaar van de hond. Door de huisregels na te leven, dek je de aansprakelijkheid. 

Potentie laten zien

Buurthaven is - ondanks de obstakels en weerstand - een aantrekkelijke plek geworden die bewoners met elkaar verbindt. De ambitie was om met tijdelijke Buurthaven een beeld te schetsen van wat hier in de toekomst allemaal kan. Dat was ook de reden dat sommige initiatiefnemers meededen: om Buurthaven een uniek stukje gebied te maken waarvan mensen zich toch gaan afvragen: is het niet beter op deze manier, zonder bebouwing of zonder heel veel infrastructuur?

‘Buurthaven is een uniek gebied waarvan mensen zich gaan afvragen: is het niet beter op deze manier, zonder bebouwing of zonder veel infrastructuur?’

Dat is in elk geval voor enkele jaren gelukt, want het Amsterdamse college heeft besloten om dit gebied voorlopig niet te bebouwen. Ook is de bestemming van dit gebied veranderd naar (voorlopig) groen waardoor het in de toekomst mogelijk blijft om op dit terrein te wandelen, picknicken of sporten. Een groot goed in een stad die steeds meer volgebouwd wordt.

In hoeverre Buurthaven zelf een rol heeft gespeeld in deze besluitvorming is moeilijk te zeggen. De toenemende druk op de publieke ruimte door de snelgroeiende stad en de mogelijke komst van een metrostation, spelen hierbij ook een belangrijke rol. Maar volgens projectmanager Dilia van gemeente Amsterdam heeft Buurthaven wel geholpen. Door placemaking heeft het de potentie van dit gebied als ontmoetingsplek laten zien. Een ding is dus zeker: tijdelijke projecten zoals Buurthaven hebben een inspirerende functie in de vormgeving van de stad.