Eenzaamheid doorbreken met een spel

Het bestrijden van eenzaamheid, dat doel stond ons - studenten, docenten en onderzoekers van de Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN) - voor ogen toen we ruim twee jaar geleden een onderzoek startten naar nieuwe manieren om contact te maken. We deden dat in intensieve samenwerking met belangenbehartigers met een licht verstandelijke beperking en hun coach.

Leven door andermans ogen

Inclusief en participatief: dat waren de uitgangspunten voor ons onderzoek. Het was niet zo – wat onder het mom van inclusief onderzoek vaak gebeurt – dat een kleine kerngroep iets ontwikkelde waar een later gevormde klankbordgroep vervolgens iets van mocht vinden. We trokken gezamenlijk op met de deelnemers en deelden voortdurend kennis en ervaringen met elkaar. We probeerden samen allerlei spelvormen uit, maakten samen de kaarten en namen ook de tijd voor ‘klets’.

Ons onderzoek heeft na ruim anderhalf jaar een tastbaar resultaat opgeleverd: Kletsborden. Een spel voor vier tot zes spelers gericht op contact maken. Het wordt gespeeld op een vierkant bord met 20 afwisselend rood, groen, blauw en geel gekleurde velden. Als een speler via het gooien van een dobbelsteen op een van de velden terechtkomt, trekt hij een kaart met een corresponderende kleur. Op de kaart staat een vraag die de speler kan, maar niet hoeft te beantwoorden. Hij mag de kaart in zijn kistje leggen zonder uit te leggen waarom. Vervolgens pakt hij een nieuw kaartje of steekt een vlaggetje op om aan te geven dat hij een beurt overslaat.

Bij Kletsborden stellen de spelers elkaar vragen en proberen zij het leven door andermans ogen te bekijken. Ook oefenen ze in complimenten en ruzie maken. Het spel is géén moeizame, doodernstige trektocht langs velden vol lastige vragen. Er wordt ook gelachen, geluisterd naar elkaars lievelingsliedjes en gekeken naar favoriete filmpjes op YouTube.

Voor iedereen vanaf 8 jaar

We ontwikkelden Kletsborden volgens een concept dat bekend staat als socially responsive design, oftewel via participatief en inclusief onderzoek. Iedereen – al dan niet verbonden aan de HAN, met en zonder beperking - deed mee op basis van wederkerigheid en gelijkwaardigheid. Dat leverde soms wat spanning op. Immers, de studenten hebben een afstudeer deadline waarvoor ze een ‘smart’ vraag moeten formuleren en deze binnen beperkte tijd moeten beantwoorden. Daardoor hadden ze soms de neiging om zich op te stellen als ‘de professional die de bijeenkomst wel eens zou gaan leiden’ en moesten anderen hen eraan herinneren dat dat niet de afgesproken werkwijze was.

Ondanks de spanningen af en toe, was het voor sommige deelnemers zoals Miranda heel bijzonder dat ‘normale' mensen hun serieus namen en dat ze met hun wilden samenwerken. In onderstaande video vertellen Miranda en andere betrokkenen over het ontstaansproces van Kletsborden.

Tijdens het ontwikkelen van Kletsborden kwamen we al vrij snel tot de conclusie dat het eigenlijk wel raar was om een spel te maken speciaal voor mensen met een beperking die eenzaamheid ervaren. Alsof eenzaamheid niet iets is wat iedereen bij tijd en wijle kan ervaren. Vanaf dat moment hebben we de focus verlegd en is Kletsborden stilaan een spel geworden voor iedereen vanaf 8 jaar, om spelenderwijs te leren aandacht voor elkaar te tonen.

Het spel kan gespeeld worden door de bezoekers van een buurthuis, door lotgenoten, maar ook door professionals. Zo waren de medewerkers van een dependance van de ggz-instelling ‘s HeerenLoo, die het spel onlangs speelden op een teambijeenkomst, erg enthousiast. Voor het eerst sinds lange tijd hadden ze door Kletsborden ook ‘eens een ander gesprek met elkaar gevoerd’.

Gesprek over wie jij bent

Deze opmerking wijst erop dat contacten tussen professionals en cliënten, en tussen professionals onderling, voornamelijk taakgericht zijn. Er is veel aandacht voor het persoonlijk ontwikkelingsplan, maar geen woord over elkaar als persoon. Bij Kletsborden is het precies omgekeerd, daar gaat het gesprek over wie de cliënt en de professional echt zijn.

We hebben het spel ontwikkeld vanuit de gedachte dat als mensen persoonlijke ervaringen met elkaar delen, ze een ander soort contact ontwikkelen en elkaar daardoor ook eerder naar hun gevoelens durven vragen. De spelkaart bijvoorbeeld die iedere speler vraagt om tien minuten over zijn leven te vertellen, nodigt uit om te praten over wensen, verlangens, dromen, talenten en frustraties. Ook een beladen thema als eenzaamheid wordt daardoor bespreekbaar.

Machtsverhoudingen omdraaien

Of Kletsborden een duurzaam effect heeft op de spelers, is nog moeilijk te zeggen. We kunnen spelers naar hun ervaringen vragen tijdens het spelen ervan, maar dat is iets anders dan wetenschappelijk een causale relatie aan tonen tussen het spelen van Kletsborden en gedragsverandering. Daar spelen meerdere factoren een rol bij.

Kletsborden is eerder het begin van een zoektocht dan een oplossing voor eenzaamheid, zo die al bestaat. Het gaat er om, dat de spelers ontdekken wat voor ieder van hen van waarde is en waar ze zich mee kunnen ontwikkelen. Dat ze met elkaar naar een plek, een persoonlijke stap en een interventie zoeken die bij hen past.

We hebben Kletsborden ook in een ziekenhuis gespeeld en een van de deelnemers was een ernstig zieke jongen. Hij ging helemaal op in het spel en vroeg, terwijl hij net aan het infuus ging, plotseling aan de aanwezige arts: ‘Waar kijk jij eigenlijk naar uit?’ Dit geeft aan dat de machtsverhoudingen even omgedraaid werden en er meer ruimte ontstond voor de mensen achter een rol of positie.

Het zou mooi zijn als we de mogelijkheid krijgen om uit te vinden in welke contexten Kletsborden nog meer gespeeld kan worden, met onderzoek dat vanzelfsprekend inclusief en participatief is.

Meike Heessels studeerde antropologie en is docent en onderzoeker aan de Hogeschool Arnhem-Nijmegen. Zij schreef dit artikel onlangs voor Sociale Vraagstukken en werkt inmiddels aan een vernieuwde versie van Kletsborden die in maart 2020 verschijnt.