Commons, dé munitie tegen maatschappelijke verharding

De uitzending  van 6 december van De Wereld Draait Door stond in het teken van de discussie over de toenemende verharding in de Nederlandse maatschappij. Matthijs van Nieuwkerk constateerde – hoe vernieuwend – een gebrek aan ‘democratisch debat’ en stuurde verwoed aan op oplossingen voor de ‘toenemende tegenstellingen’. Tevergeefs. Zijn tafelgenoten praatten in cirkels en wezen op de rol van ‘de politiek’, de kracht van ‘rechts’ ten opzichte van ‘links’ of riepen social media uit tot de boosdoener.

Oorzaken van de verharding

Verharding gaat over de extremistische neigingen in het publieke en politieke debat en het onvermogen naar andere ideeën te luisteren. Toenemende verharding is natuurlijk niet alleen de schuld van social media. Deze maken de verharding vooral zichtbaar. De oplossing is ook niet te vinden in het kiezen tussen ‘meer overheid’ of ‘meer markt’. Deze dichotomie is achterhaald en tegelijk een van de belangrijkste, fundamentele oorzaken van verharding.

Gebrek aan collectieve verantwoordelijkheid van gemeenschappen over publieke middelen en diensten maakt dat burgers weinig reden hebben om als gemeenschap te functioneren

Burgers worden al decennialang individueel benaderd, ofwel als consumenten op de markt – ‘rechts’ – of als cliënten van de welvaartsstaat – ‘links’. Overheden en bedrijven zijn hoofdrolspelers in de tragedie van de ‘moderne’ samenleving, terwijl gemeenschappen, die wel degelijk bestaan en de collectieve benadering van burgers vertolken, hierin slechts een bijrol vervullen. Door een gebrek aan collectieve verantwoordelijkheid van gemeenschappen voor publieke middelen en diensten – daar gaat ‘de politiek’ of ‘de markt’ immers over – hebben burgers weinig reden om ook als gemeenschap te functioneren. Antwoord op de ervaren verharding in de samenleving ligt dan ook in de rol van buurten en lokale gemeenschappen in een maatschappij.

Zoek de verschillen

Stel je twee parken voor: de een geheel in beheer van de gemeente, de ander in zelfbeheer van de omliggende buurt. Het gemeentelijke park is een publieke ruimte, toegankelijk voor iedereen. Toegankelijkheid is een voorwaarde maar geen bepalende factor voor verbinding of verzachting. Mensen lopen in en uit, maar ook langs elkaar. De populatie in het park mag dan gemengd zijn, er is geen reden tot interactie door een gebrek aan collectieve verantwoordelijkheid.

Foto: Stipo team for urban development (Flick Creative Commons)

In het andere park zijn de bewoners, ongeacht hun sociaaleconomische of culturele achtergrond, samen verantwoordelijk voor de parkregels, het onderhoud, de financiën en eventuele programmering. De individuele bewoners uit de buurt rond het park hebben elkaar nodig voor het mooi houden van het park en het leven erin. Zo maakt een gedeelde verantwoordelijkheid verbinding noodzakelijk en werkt het als de katalysator van verzachting.

Gedeelde verantwoordelijkheid als katalysator van verzachting

Dit botanische gedachte-experiment is een voorbeeld van commons. Commons* betekent gedeelde, collectieve verantwoordelijkheid voor cruciale maatschappelijke middelen. Denk aan energie, kennis, infrastructuur, land, technologie en dergelijke die duurzaam en generatief (in tegenstelling tot extractief) gebruikt worden door haar leden. Groepen burgers gebruiken, beheren en zijn soms zelfs collectief eigenaar van vastgoed, van nieuw opgedane kennis, van waterbronnen of energienetten.

Commons is een grensoverschrijdende beweging die de laatste 10 jaar snel aan kracht wint en een nieuw verhaal vertelt. Het is het verhaal waarin collectieven of gemeenschappen van burgers centraal staan. Dit soort initiatieven bestaan overal in Europa getuige de bijeenkomst van de European Commons Assembly in Madrid in oktober vorig jaar.

Gedeelde verantwoordelijkheid voor de kennis en de regels van het platform is een verbindende factor

Naast de stadstuin is Wikipedia ook een goed voorbeeld van een commons. De leden van deze gemeenschap delen de verantwoordelijkheid voor het goede beheer van het maatschappelijke middel, kennis, en maken hier ook samen gebruik van zonder dat er sprake is van individueel eigendom. Dit is een cruciaal element in het commons gedachtegoed waardoor bijvoorbeeld vergaarde kennis geen eigendom is van een overheid of een marktpartij. Hoewel de leden van de Wikipedia-gemeenschap elkaar misschien niet in levende lijve tegenkomen, is de gedeelde verantwoordelijkheid voor de kennis en de regels van het platform een verbindende factor.

* In het Nederlands wordt commons ook als meent vertaald: een gemeenschappelijk stuk grond met een weidefunctie in het zandlandschap. Het wordt ook wel schaarweide of markweide genoemd.

Het verhaal van collectieve afhankelijkheid

Nu is kennis een bijzonder middel in die zin dat het toeneemt naarmate het meer gebruikt wordt. Heel anders is dat bijvoorbeeld met land, energie of water. Wikipedia is ook in geografische term een bijzondere commons omdat het op mondiale schaal bestaat.

Urban commons zijn daarentegen lokale initiatieven waarbij buurtbewoners samen verantwoordelijk zijn voor het eerlijke en duurzame gebruik van stukjes land of leegstaande gebouwen. Energie-commons delen een lokaal elektriciteitsnet gevoed door een windturbine of zonnepanelen zonder inmenging van een overheid. En water-commons richten zich op het zogenaamd ‘hermunicipaliseren’ van waterbronnen uit de handen van commerciële bedrijven.

Om verharding tegen te gaan hebben we een nieuw verhaal nodig waarbij we burgers collectief benaderen en gemeenschappen en commons een formele rol geven in politiek en economie. Een verhaal waarin we gemeenschappen verantwoordelijkheden geven en de middelen om deze ook te nemen. En we vertrouwen hebben in hun capaciteit om maatschappelijke middelen collectief te beheren en samen regels op te stellen. Dit is waar het einde van de ‘verharding’ van de Nederlandse maatschappij begint.

Tegenstellingen zullen eroderen als we zien dat we deel uitmaken van hetzelfde systeem en elkaar nodig hebben om het goed te laten functioneren. Als iedereen daarin een echte rol krijgt en individuen afhankelijk worden van het collectief en andersom. Als we met elkaar moeten praten over de regels. Dan pas zullen we weer echt gaan luisteren, de ogen openen en empathie tonen.

Dit artikel is geschreven door Jens Kimmel en verscheen eerder op deFusie