In een stedelijke woestijn zal niets groeien

Ga er maar aan staan. Je wilt een woestijn weer tot bloei brengen. Hoe doe je dat? In de gortdroge grond wil bijna niets groeien en het schaarse vocht verdampt in een oogwenk. Stel dat je met extra water en veel moeite een beetje groen kan kweken dat fragiel de elementen trotseert. Kan het zonder jouw hulp overleven of zelfs groeien, of zal de woestijn het groen weer genadeloos opslokken?

Droogte in de stad

Jane Jacobs, auteur van ‘The Death and Life of Great American Cities’ (PDF) (1961), vergelijkt bepaalde wijken met woestijnen. Overdag komt energie de woestijn binnen in de vorm van zonlicht, die in de nacht weer grotendeels verdwijnt. Sommige wijken zijn daarmee vergelijkbaar: die houden de energie ook niet vast. Het initiatief gaat verloren en geld lekt de wijk uit. Jacobs contrasteert dit met de ecologie van een regenwoud, waar zonlicht door het groen wordt opgevangen en opgeslagen, en dat vervolgens circuleert door een web van verbindingen: planten worden gegeten door dieren, die weer worden gegeten door andere dieren. Zelfs afval is voedsel voor organismen als paddenstoelen. Kortom, een diverse ‘circle of life’, die overvloed creëert in plaats van schaarste.

Stedelijke woestijnen in bloei brengen

Spijtig genoeg groeit het aantal woestijnen in de natuur en de maatschappij. Dit is niet toevallig. Door de globale verstedelijking neemt het aantal consumenten toe dat een beroep doet op de natuurlijke hulpbronnen. We kennen de beelden van desastreuse bomenkap en van uitgeputte grond, waar niets wil groeien. In de periferie van de stad groeit ook het aantal sloppenwijken of krachtwijken, zoals in de Nederlandse variant. Wijkontwikkeling gaat over het tot bloei brengen van deze stedelijke woestijnen. Maar hoe breng je iets tot bloei in een ongunstig klimaat? Is niet alles gedoemd te mislukken?

(Sociale) armoedevallen

Wat de zaken zo complex maakt, is dat we te maken hebben met vicieuze cirkels. Zo leidt overbegrazing in de woestijn tot het verdwijnen van vegetatie en erosie, waardoor voedingsstoffen in de bodem verstuiven en nog meer vegetatie afsterft. De stedelijke woestijn kent vicieuze cirkels in de vorm van armoedevallen, neerwaartse spiralen die armoede versterken. Zo maakt recent onderzoek duidelijk hoe gebrekkige leefomstandigheden leiden tot meer stress en negatieve gevoelens. Deze gevoelens versterken vervolgens het korte termijn denken en ontmoedigen investeringen, zoals in opleidingen, wat de kans op toekomstige armoede weer groter maakt. Naast deze psychologische armoedevallen zijn er sociale armoedevallen en armoedevallen in de omgeving. Zo trekt onpersoonlijke huisvesting vandalisme aan, wat de omgeving nog minder aantrekkelijk maakt. Hoe doorbreek je deze neerwaartse spiralen?

Slecht nieuws voor liefhebbers protocollen

Belangrijk is dat we hier te maken hebben met complexe systemen. Complexe systemen zijn non-lineair, zelf-organiserend en ze kennen kritische kantelpunten. Laat me dit uitleggen met behulp van bomen en de woestijn, waarbij we zaken als watermanagement voor het gemak terzijde laten. Bomen creëren een microklimaat: ze voeden en versterken de bodem, bieden onderdak aan leven en scheppen vochtigheid onder het koele bladerdak. Stel nu dat je 100 bomen plant. De feedback mechanismen van de bomen concurreren nu met de vicieuze cirkels van de woestijn. Als de neerwaartse spiraal van de woestijn ook maar iets sterker is, dan zal de woestijn weer snel terrein winnen. De geplante bomen zijn dan een tijdelijke verstoring en de woestijn organiseert zichzelf weer snel naar het oude evenwicht. Het is alsof je een stoel wil kantelen, maar het kantelpunt nog net niet hebt bereikt. Eén boom meer en het kantelpunt kan bereikt zijn, waardoor bomen gaan floreren. Complexe systemen hebben een zekere veerkracht. Ver van het kantelpunt kan veel inzet nauwelijks effect hebben en dicht bij het kantelpunt kan de kleinste verandering een enorm effect hebben. Malcolm Gladwell beschreef dit fenomeen onder andere in zijn boek The Tipping Point. Hoe helder deze kantelpunten achteraf ook geïdentificeerd en verwoord kunnen worden, ze zijn niet voorspelbaar. Dat is slecht nieuws voor de liefhebbers van schema’s, protocollen en targets.

Complex of ingewikkeld?

Complexe problemen verschillen fundamenteel van ingewikkelde problemen en dat is een bron van verwarring (zie ook hier). Ingewikkelde systemen zijn kenbaar, voorspelbaar en grotendeels herhaalbaar. Het bouwen van een buurthuis is bijvoorbeeld ingewikkeld. Het vraagt om inzet van verschillende experts en een nauwkeurige coördinatie. Het einddoel is echter helder en het proces kan in kleinere stappen opgebroken worden. Het effect van acties is voorspelbaar: meer mankracht resulteert in een snellere oplevering. Complexe systemen daarentegen zijn onvoorspelbaar, hebben een onzekere uitkomst en zijn moeilijk herhaalbaar. Het werken aan buurtcohesie is bijvoorbeeld complex. Dat begint met vragen over het einddoel. Wat is buurtcohesie eigenlijk? Denken mensen daar niet verschillend over? Als uitkomst is buurtcohesie niet alleen afhankelijk van de specifieke context, maar ook van een breder maatschappelijk debat. Ook de stappen naar dat veranderlijke doel zijn onzeker. Een interventie kan veel effect hebben, maar ook geen of zelfs een negatief resultaat. Een buurtbarbecue versterkt de samenhang als alle buren gezellig ‘mingelen’. Domineert één groep, dan polariseert de barbecue juist. Een interventie in een complex systeem is altijd ingebed in een breder krachtenveld van bijvoorbeeld samenbindende en polariserende mechanismen. Is de onderlinge kloof in een buurt diep, dan zet een barbecue waarschijnlijk weinig zoden aan de dijk. Zit de buurt dicht bij een kantelpunt en lopen er al meerdere lijntjes, dan is de barbecue waarschijnlijk een doorslaand succes.

Wat vertelt een mislukte buurtbarbecue?

Complexe omgevingen zitten vol verrassingen en onverwachte wendingen. Iedere interventie is tegelijkertijd een diagnose, die informeert over de toestand van het systeem. Een ‘mislukte’ buurtbarbecue vertelt iets over de sfeer in de wijk. Werken in complexe omgevingen vraagt om speelruimte, zodat je kunt experimenteren, leren en aanpassen. Niet alle geplante zaadjes zullen ontkiemen en soms kan plots iets onverwachts opbloeien. De vraag hierbij is telkens: wat geef je voeding? Naast complexe vraagstukken kent de wijk ook ingewikkelde problemen. Zo is buurtcohesie iets dat moet groeien, maar kun je een barbecue plannen. Ingewikkelde en complexe problemen vragen ieder om een eigen benadering. In de volgende blog gaan we verder in op deze verschillende benaderingen en ontdekken we hoe je een woestijn weer tot bloei brengt.

Tom Schram en Léon Beckx zijn trainers bij Diversity Joy.

Lees in deel 2 hoe professionals bronnen in wijken kunnen helpen ontsluiten

Lees hier wat er nodig is om aandachtswijken weer in de lift te krijgen